Samen werken aan collectieve professionaliteit

Eric Entken (op persoonlijke titel) en Martje Köhlen (Hogeschool Rotterdam)

Zeker in deze tijd, waarin we niet meer kunnen terugvallen op onze routines en gewoontes, ligt de manier waarop we met onze collega’s en andere betrokkenen samenwerken, en met name de voor- en nadelen van deze manier van samenwerken, onder een vergrootglas. Meer dan ooit blijkt een feedbackcultuur binnen je team, en professioneel gedrag van alle betrokkenen, van belang. Om überhaupt samen vooruit te komen, maar al helemaal om samen te (blijven) groeien en verbeteren. In een eerder blog, over de definitie van feedbackcultuur, spraken we van een professionele cultuur als voorwaarde van een feedbackcultuur. Of ergens een professionele cultuur heerst, bleek afhankelijk van het – al dan niet – professionele gedrag van alle betrokkenen. Professioneel gedrag kenmerkt zich door een collectieve kwaliteitsbewustzijn en gerichtheid op de collectieve doelen, waarbij iedereen verantwoordelijkheid neemt voor zichzelf en elkaar (Galenkamp en Schut, 2018). De concrete LeerKRACHT-aanpak  kan teams hierin ondersteunen maar stelt als voorwaarde dat de ambitie om met de methode aan een verbetercultuur te werken breed gedragen moet zijn. Wat nou als dit niet vanzelfsprekend is? Waar moet je dan in ieder geval zelf mee ophouden, doorgaan en beginnen, om met elkaar meer professioneel gedrag te gaan vertonen? In dit blog bespreken we Andy Hargreaves’ visie op professionaliteit, aan de hand van zijn recent gepubliceerde boek ‘Samen werken aan professionaliteit’ (2019) en wat hij met ons heeft gedeeld tijdens de conferentie ‘Collaborative Professionalism’ op 24 mei 2019 in Nieuwegein.

Als het om samenwerken gaat, ziet Hargreaves een duidelijk verschil tussen ‘professioneel samenwerken’ en ‘samen professionaliseren’. Hij stelt dat het woord ‘professioneel’ in ‘professioneel samenwerken’ slechts doelt op het beroepsmatig samenwerken, ofwel het samenwerken met collega’s. Echter, dát docenten moeten samenwerken staat buiten kijf. Het gaat volgens Hargreaves om hóe ze samenwerken, hoe ze ‘samen professionaliseren’. Hij doelt met ‘samen professionaliseren’ op een samenwerking die een sterkere en betere professionele praktijk oplevert. Een diepere vorm van samenwerking, waarbij het woord ‘professioneel’ verwijst naar kwaliteit, opbrengst en meerwaarde. ‘Samen professionaliseren’ betekent dat er samen gewerkt wordt aan het vergroten van de collectieve professionaliteit.

Ten grondslag aan het idee van ‘samen professionaliseren’ ligt Hargreaves’ theorie over professioneel kapitaal (Hargreaves & Fullan, 2012) Die stelt dat wanneer het onderwijs daadwerkelijk een verschil wil maken in het leven van zijn studenten, er op drie facetten moet worden geïnvesteerd; het aannemen van goede, gedreven docenten (menselijk kapitaal), deze enthousiaste en toegewijde docenten vervolgens behouden, zodat de expertise die zij hebben ontwikkeld en die nodig is om de juiste beslissingen te maken, in de organisatie blijft (besliskapitaal), en op hun onderlinge samenwerking (sociaal kapitaal). Hargreaves stelt dat met name investeringen op het sociale kapitaal snel en effectief resultaat opleveren; in een team dat goed samenwerkt worden docenten beter van elkaar, en kunnen zij als team beter reageren op de behoeftes van hun studenten. Oftewel, de beste investeringen die het onderwijs kan doen, zijn gericht op ‘samen professionaliseren’.

‘Gezamenlijke professionalisering’ kenmerkt zich door docenten die hun eigen expertise erkennen en delen, en tegelijkertijd open staan voor de kennis en expertise van hun collega’s, om zo van elkaar te leren en elkaar te inspireren. Docenten die ‘samen professionaliseren’ waarderen elkaar, vertrouwen op elkaars oordeel en staan open voor dialoog. Wanneer docenten hun kennis en inzichten bundelen en daadwerkelijk als team op onderzoek uitgaan, creëren ze gezamenlijk een sterkere en betere professionele praktijk. Bovenal geldt dat gezamenlijk professionaliseren een cultuur omvat waarvan de hele school doordrongen is en waarbij elke docent – zonder uitzondering – betrokken is. Docenten die gezamenlijk professionaliseren voelen zich collectief verantwoordelijk voor het effect van de andere docenten op hun studenten, naast hun persoonlijke verantwoordelijkheid voor het effect op hun eigen studenten. Het (andere) gedrag dat teams hierbij laten zien is opgenomen in de tabel 1.

Tabel 1
Het gedrag dat teams tonen die ‘samen professionaliseren’ (Vertaalt uit Hargreaves, 2019)

Naar mate samenwerkingsverbanden meer diepgang krijgen, schuiven ze op naar samen professionaliseren. Hargreaves geeft drie stappen aan om meer diepgang te bereiken. Een eerste stap hierin is het stoppen met het gebruiken van enkel data om je lespraktijk te onderzoeken. Cijfers dienen voor het bewaken van de voortgang en het afleggen van verantwoording, maar moeten volgens Hargreaves niet de primaire aanleiding zijn voor docenten om hun gedrag aan te passen. Docenten en leiders in onderwijs weten dat het werk complex, niet lineair en onvoorspelbaar is. Maar dat betekent dat we data die het onderwijs oplevert ook niet op die manier moeten gebruiken. Om je onderwijsproces, dus het lesgeven, het leerproces en de ontwikkeling van je studenten te verbeteren, is het noodzakelijk om deze harde data te combineren met je eigen professioneel oordeel. We moeten dus op zoek gaan naar het verhaal áchter de cijfers. Dit gesprek moet bovendien niet alleen gevoerd worden met de studenten, maar ook met collega’s, en moet niet gaan ‘over de student’ maar bijvoorbeeld over de ervaring van de docenten met het begeleiden van de student. Door het professionele oordeel van de docent mee te nemen in het maken van beslissingen over onderwijs, maak je een volgens Hargreaves noodzakelijke ‘van data gedreven naar data geïnformeerde’ ontwikkeling.

Zorg er ten tweede voor dat je in dit verbeterproces samenwerkt. Docenten zijn gewend om te werken vóór hun studenten. De uitdaging is en blijft om daarnaast mét ze te werken en de studenten ook te zien als partners met óók goede ideeën. Hargreaves houdt ons hierbij graag een spiegel voor, want hoe kunnen we onze studenten klaarstomen om het verschil te gaan maken in de samenleving, als we ze nier eens aanmoedigen om een verschil te maken binnen hun eigen school? Juist door studenten te betrekken in het verbeterproces, handelen we congruent met wat er van ze zal worden gevraagd als toekomstig professional. Een tip van Hargreaves voor het verbeteren van een samenwerking, is om vooral klein te beginnen. Zorg bijvoorbeeld dat er teams gevormd worden die elk aan één bepaalde taak werken, bijvoorbeeld een onderwerp dat leeft binnen de school. Over het waarom van ‘students as partners’ en een voorbeeld van het betrekking van studenten bij ‘incremental grading’ zijn recent twee blogs verschenen.

Tot slot, een goede samenwerking is alleen mogelijk als er sprake is van goede onderlinge verhoudingen. Dus ga met elkaar de dialoog aan, luister naar elkaar en zoek de diepgang op. Investeer ook in het geven en ontvangen van feedback, de kerncompetentie van samen werken aan professionaliteit, aldus Hargreaves. Het is een vaardigheid die niet vanzelf gaat, maar die docenten en studenten moeten leren. Dit kan bijvoorbeeld door in je team onderlinge afspraken te maken over je elkaar constructieve, kritische feedback geeft waar de ander daadwerkelijk mee aan de slag kan. Een feedbackcultuur ontstaat vervolgens alleen als iedereen zich opstelt als een goede leider; als iemand die het goede voorbeeld geeft als het gaat om communicatie, die anderen helpt om hun bijdrage aan het geheel te zien, vanuit oprechte belangstelling actief betrokken is en bijdraagt aan het creëren van een context waarin iedereen kan samenwerken. Alleen dan krijgt samen werken aan professionaliteit voor iedereen in je opleiding meer betekenis en de door jullie beoogde feedbackcultuur een nog bredere basis.

Meer lezen over het boek van Andy Hargreaves? Bazalt publiceerde een preview.

Leden van de themagroep feedbackcultuur:
Dominique Sluijsmans (Zuyd Hogeschool)
Els Roskam-Pelgrim (Avans Hogeschool)
Eric Entken (op eigen titel)
Heleen Baarslag (Saxion)
Marjo Maas (Hogeschool van Arnhem en Nijmegen)
Martje Köhlen (Hogeschool Rotterdam)